Retrospekcje w książce – jak wprowadzać flashback z korzyścią dla fabuły powieści? Wskazówki

Aktualizacja: 12 maja 2025

Dobra powieść nie składa się tylko z wartkiej akcji, błyskotliwych dialogów i umiejętnie poprowadzonej narracji. Jak w życiu, tak i w książce oprócz teraźniejszości trzeba opowiedzieć o przeszłości. Nasz bagaż doświadczeń, to, co nas spotkało, nasze przeżycia wpływają na to, jacy jesteśmy. Dokładnie tak samo dzieje się z fikcyjnymi bohaterami, którym trzeba stworzyć background, historię życia, a następnie sprytnie opowiedzieć ją w powieści. I właśnie m.in. temu służą retrospekcje. Jak je wprowadzać w książce i jak opisywać sceny z przeszłości? Poznaj moje spojrzenie na temat flashbacków i reminiscencji!

Retrospekcje i flashback w powieści – podcast!

40 odcinek podcastu Didaskalia Joanny Bagrij jest również poświęcony retrospekcjom w powieści. Posłuchaj, co oznacza flashback w książce, kiedy go stosować i jak umiejętnie wpleść pomiędzy toczącą się akcję.
Gdyby odtwarzacz się nie załadował, skorzystaj z linku:

Czym jest retrospekcja w książce?

Retrospekcje to przywołanie lub odniesienie się do wcześniejszych wydarzeń, które miały miejsce przed akcją właściwą toczącą się w książce. To po prostu opowiadanie o powieściowej przeszłości czy to przez bohatera, czy też narratora. Po angielsku określa je się mianem flashbacków, a po polsku mówimy o nich również reminiscencje (to słowo odnosi się również do odwołania w naszym dziele do innego dzieła). Mogą przybrać postać mowy zależnej lub niezależnej.

Jak rozpoznać retrospekcje? Bardzo prosto. Pojawiają się wtedy, gdy bohater lub narrator zaczyna opisywać wydarzenia z przeszłości. Na przykład wyobraź sobie scenę, w której główna bohaterka poznaje nową osobę. Zaczynają rozmawiać i opowiadać o swoim dzieciństwie – tu właśnie wkraczają flashbacki. I jak najbardziej mogą być częścią dialogu, jak również pierwszo- lub trzecioosobowej narracji. Razem z akcją w książce dopełniają fabułę.

Do czego służy flashback w książce? Funkcje i zastosowanie

Retrospekcje w powieści ubarwiają fabułę i dopełniają całą historię. A poza tym pisarze stosują je po to, aby:

• Spowolnić akcję, „rozciągnąć” fabułę, wprowadzić celowe spowalniacze, by książka nie składała się z samych scen akcji,
• Nakreślić szerszy kontekst historii, wskazać na znaczenie przeszłości na przebieg teraźniejszości,
• Wskazać, że obecna historia, splot wydarzeń ma swoje źródła w przeszłości, a wszystkie zdarzenia to spójny ciąg przyczynowo-skutkowy,
• Opowiedzieć o przeszłości bohaterów,
• Umotywować działania bohaterów, wskazać, dlaczego zachowują się tak a nie inaczej,
• Rozszerzyć książkową rzeczywistość i wprowadzić dodatkowe możliwości dla wątków obyczajowych, kryminalnych, osobowościowych.

Sprawdź też, jak opisać miejsce akcji w powieści.

Co można uzyskać dzięki retrospekcjom w powieści? Korzyści

Wprowadzenie flashbacków w powieści nie tylko dopełnia całą historię. Dzięki nim można:

• Dawkować napięcie, podrzucać wskazówki prowadzące do rozwiązania zagadki kryminalnej lub głównego wątku, stopniowo odkrywając tajemnice z przeszłości,
• Wprowadzić mętlik w głowie czytelnika, przerzucając go pomiędzy różnymi okresami, miejscami, rzeczywistościami,
• Pokazać przemianę bohaterów, ich wewnętrzną walkę z własnymi słabościami,
• Zbudować więź emocjonalną między czytelnikiem a bohaterami, który będzie nasze postacie lubić ich nienawidzić, ponieważ dostrzeże szerszy kontekst ich działań,
• Nakreślić szerzej kontekst kulturowy lub społeczny poprzez odnoszenie sytuacji lub zachowania bohaterów do realiów, z którymi przyszło im się zmierzyć.

Retrospekcja w literaturze – przykłady

W jakich książkach spotykamy się z retrospekcjami? Myślę, że w każdym gatunku prozy jest na nie miejsce – kryminałach, powieściach autobiograficznych, obyczajowych, reportażach, literaturze faktu. Zawsze można wygospodarować przestrzeń, by pokazać czytelnikowi szerszy kontekst, opowiedzieć coś więcej poza toczącą się akcją.

W niektórych książkach flashbacki są istotnym elementem fabuły – bardzo często na nich oparte są thrillery i powieści detektywistyczne, gdzie narracja prowadzona jest w czasie rzeczywistym oraz w przeszłości. Tego typu „ustrukturyzowane” retrospekcje w książce wprowadzane są poprzez fragmenty dzienników, pamiętników, wycinków gazet albo standardowej narracji, która jasno wskazuje, że cofamy się w czasie (np. przed rozpoczęciem rozdziału mamy podany rok, miejsce, wiek bohatera itp.).

Sprawdź też rodzaje narracji w powieściach.

Jakie są przykłady retrospekcji w literaturze?

• We wszystkich moich książkach znajdziesz retrospekcje, bo lubię wyciągać na powierzchnię historie z przeszłości oraz opowiadać o bohaterach. Flashbacki znajdują się i w Oddechu Śmieci, serii z Leną Dobrowicz (Pogranicznik, Nadbrzeżnik) oraz w serii, gdzie Lena występuje z Treczem (Ramienice).
• Bardziej znane powieści z retrospekcjami to m.in.:
  • Seria książek Sławomira Gortycha dot. karkonoskich schronisk – tu mamy wspominki bohaterów i akcję przeniesioną do lat II wojny światowej, tuż po niej i PRL-u,
  • Seria książek z Harrym Potterem – opowieści o rodzicach, Lordzie Vordemorcie itp.,
• Osada Michała Śmielaka, w której akcja toczy się na dwóch płaszczyznach czasowych,
• Wyrobisko napisane przez duet Małgorzatę Oliwię Sobczak i Ewę Przydrygę, w której to książce akcja zamyka się niemal w jednym dniu, ale czytelnik podąża za zabójcą, przechodząc przez wspominki bohaterów.

Jak wprowadzić retrospekcje w książce? Ogólne wskazówki

Poniżej zabrałam najważniejsze wskazówki dot. wprowadzania retrospekcji w powieści. Warto się z nimi zapoznać, ponieważ nieumiejętne stosowanie flashbacków może niepotrzebnie rozciągnąć historię i po prostu znużyć czytelnika.

1. Retrospekcje w książce powinny przekazywać ważne informacje z punktu widzenia fabuły książki. Nie wprowadzaj ich tylko po to, by spowolnić akcję. Zastanów się, czego dzięki flashbackowi czytelnik ma się dowiedzieć – czy pozna lepiej bohatera, czy znajdzie wskazówkę dot. mordercy.
2. Dobrze, jeśli reminiscencje pojawiają się pod wpływem impulsu, bodźca, którego doświadcza bohater w danym momencie i który przywołuje jakieś skojarzenia, wspomnienia. W ten sposób zasymulujesz rzeczywistość. Często przecież mamy tak, że czując jakiś zapach, widząc jakieś zdjęcie, patrząc na twarz czyjejś osoby, przypominamy sobie wydarzenia z przeszłości. Sprawdź też, jak opisywać emocje w książce.
3. Stosuj wyraźne przejścia pomiędzy flashbackiem a powrotem do teraźniejszości, by czytelnik nie pogubił się, w którym miejscu historii się znajduje.
4. Nie twórz matrioszek – retrospekcji w innej retrospekcji. To spowoduje spore zamieszanie w fabule, spójności i wprowadzi chaotyczność. Czytelnik nie będzie skupiał się na treści, a ciągle będzie miał z tyłu głowy to, żeby pamiętać, gdzie się znajduje.
5. Wyważ długość retrospekcji. Oczywiście nie ma tu żadnych sztywnych zasad i wiele zależy od tego, gdzie i w jakim celu ją wprowadzasz. Jak więc zbalansować jej obszerność i jak długi powinien być flashback?
   • Nie może być zbyt krótki, np. 2-3 zdania, bo wtedy będzie raczej wtrąceniem, krótkim przerywnikiem. Gdy odrywa czytelnika od głównej akcji, może go tylko zirytować.
   • Obszerne retrospekcje powodują z kolei to, że akcja przenosi nam się na różne poziomy. I to jest okej, jeśli tak planujesz książkę, ale zdecydowanie się nie sprawdzi, gdy chciałeś tylko wprowadzić background bohatera.
   • Rozpisując się o przeszłości, zawsze miej na uwadze celowość takiego opisu oraz przekazywanie istotnych informacji. Dzięki temu powinieneś wyczuć optymalną długość retrospekcji.
6. Umiejętnie stosuj w retrospekcjach dialogi. Ich wprowadzenie we flashbackach znów zależy od typu wspomnień.
   • Jeśli flashback to inna linia czasowa, dialogi wprowadzamy jak w akcji właściwej.
   • Gdy reminiscencja jest krótką sceną, lepiej włożyć dialog w usta bohatera i użyć mowę zależną, np. Ania powiedziała, że…
   • A kiedy flashback pojawia się w dialogu, np. gdy jeden bohater opowiada drugiemu, co się stało, też lepiej zastosuj mowę zależną. Rzadko kiedy się zdarza, żebyśmy podczas rozmowy dokładnie cytowali rozmówcę.
7. W retrospekcjach nie popadaj w dygresje i unikaj opisywania zbędnych szczegółów. Pamiętaj, że flashback już sam w sobie stanowi spowolnienie akcji. Jeśli naszpikujesz go rozbudowanymi i rozwlekłymi opisami, czytelnik się zgubi i straci zainteresowanie.
8. Ogranicz liczbę wątków poruszanych we flashbacku. Najlepiej, aby jeden opis dotyczył jednego wspomnienia, by nie mieszać wątków czytelnikowi.
9. Nie stosuj retrospekcji w powieści zbyt często, np. kilkukrotnie podczas opisywania sceny czy dialogu. To wprowadzi chaos i może rozwodnić charakter bohatera jako takiego, który ciągle coś wspomina, skupia się na przeszłości. Sprawdź też, jak stworzyć bohatera powieści.
10. Nie umieszczaj retrospekcji w samym środku gorącej i rwącej akcji. Wyczuj odpowiedni moment na jej spowolnienie.

Jak napisać dobry flashback w książce?

Przejdźmy teraz do wskazówek dot. opisywania retrospekcji w książce. Cała „procedura” nie jest trudna – każdy z nas daje się ponieść wspomnieniom i taki naturalny sposób odpłynięcia myślami od teraźniejszości warto zaprezentować w powieści.

• Stwórz wyzwalacz do wprowadzenia flashbacku. Może być to wspomniany wcześniej zapach, jakaś emocja, wydarzenie, osoba.
• Opisz retrospekcję z punktu widzenia bohatera lub narratora. Zachowaj styl swojej książki, płynnie opowiadając o przeszłości. Reminiscencje możesz także wprowadzić w dialogach.
• Zakończ retrospekcję i przejdź płynnie do książkowej teraźniejszości. Możesz np. wprowadzić dialog, postać, zmianę scenerii, która będzie wymagała od bohatera powrotu do rzeczywistości.

Jak napisać retrospekcję w opowiadaniu czy w książce? Prosty przykład

Lena nie miała ochoty na śniadanie, mimo to poszła z Treczem do niewielkiej kawiarenki. Usiadła przy stoliku, gdy on zamawiał dla siebie kawę i jajecznicę. Zapach świeżego boczku przypomniał jej czasy spędzone w domu dziecka. Bardzo często pomagała w kuchni, choć zupełnie tego nie lubiła. Wolała jednak krzątać się razem z kucharkami, niż wysłuchiwać ciągłego gderania opiekunek na stołówce. Zawsze zastanawiała się wtedy, czy ona, jako dorosła osoba, też taka będzie – zmęczona życiem, znudzona, pozbawiona wrażliwości. Patrząc teraz na swoje odbicie w sklepowej witrynie, wiedziała, że nigdy taka nie będzie. Pasja do ścigania morderców nigdy jej nie opuści.

– Nie mają oblatów – powiedział Trecz, podchodząc do stolika.

Lena przez chwilę milczała, po czym odpowiedziała:

– To nic, zamówię sobie zaraz mocno wysmażony boczek.

Sprawdź też, jak zrobić research do książki.

Jak opisywać retrospekcje, które są drugą linią czasową fabuły?

Jak już też wspomniałam, retrospekcje w książce mogą być stałym elementem fabuły i wokół nich może rozgrywać się akcja drugiej linii czasowej. Mam tu na myśli powieści, w których mamy dwie czy więcej rzeczywistości – teraźniejszość i przeszłość, czasem też przyszłość. Jakie tu zabiegi można zastosować?

• Możemy inne linie czasowe opisywać dokładnie tak samo jak linię główną, z tą samą narracją, bohaterami.
• Inne linie czasowe można wprowadzić przez narrację 1-osobową, prowadzoną przez jednego z bohaterów lub obserwatora wydarzeń.
• Można skorzystać z innych form relacjonowania wydarzeń – listów, maili, fragmentów pamiętnika, dziennika, artykułów z gazet, które w charakterystycznym dla siebie stylu przekażą informacje dot. innej linii czasowej.

W przypadku tego typu retrospekcji warto pamiętać, aby umiejętnie wpleść je w między „teraźniejszą” akcję. Najlepiej opisywać sceny z przeszłości wtedy, gdy nawiązują do tych z teraźniejszości.

Sprawdź też, jak prowadzić pamiętnik.

Retrospekcje i flashbacki w książce dobrym sposobem na urozmaicenie narracji i fabuły!

Retrospekcje nie są obowiązkowym elementem powieści. Jednak za ich pomocą można urealnić bohaterów, nadać kontekst ich działaniom, opowiedzieć o ich motywach, nakreślić wydarzenia, które stanowiły zarzewie głównego konfliktu „teraźniejszej” akcji. Flashbacki i wspomnienia są naturalną częścią naszego życia, dlatego też tak doskonale urozmaicają narrację i fabułę w książkach. Stosuj je umiejętnie, celowo i nie przesadzaj z ich nagromadzeniem, a z pewnością uda Ci się za ich pomocą porwać czytelnika!

Źródła i dodatkowe informacje

• https://pl.wikipedia.org/wiki/Retrospekcja
• https://www.masterclass.com/articles/what-is-a-flashback
• https://en.m.wikipedia.org/wiki/Flashback_%28narrative%29
• https://www.writeitscared.co/blog-3/how-to-write-a-seamless-flashback-fiction-novel
• https://www.bookarchitecture.com/the-five-rules-of-writing-flashbacks/
• https://www.alyssamatesic.com/free-writing-resources/how-to-write-a-flashback-scene