Rodzaje narracji w powieściach – jaki typ narratora sprawdzi się w Twojej książce?

Aktualizacja: 5 września 2023

Większość pisarzy nie zastanawia się nad tym, jakie są typy narracji, jakie sprawują funkcje lub jak oddziałują na emocje czytelnika. Sposób opowiadania historii najczęściej wynika ze specyfiki gatunku, w którym tworzy autor, jego indywidualnych preferencji i ogólnej koncepcji na fabułę powieści. Niejako naturalną konsekwencją staje się wprowadzenie narratora pierwszoosobowego w dzienniku, a trzecioosobowego w wielowarstwowej opowieści rozgrywanej w różnym miejscu i czasie. Jeśli jednak masz wątpliwości w tej materii i dogłębnie chcesz przemyśleć konstrukcję swojej książki, przed rozpoczęciem pisania poświęć chwilę rodzajom narracji. A ja chętnie przybliżę Ci ten temat.

 

Rodzaje narracji – przykłady i rodzaje w podcaście Didaskalia Joanny Bagrij

O formach narracji i typach narratorów opowiadam również w odcinku podcastu Didaskalia Joanny Bagrij. Posłuchaj, jak autorka powieści kryminalnych podchodzi do tego zagadnienia!

Gdyby odtwarzacz się nie załadował, skorzystaj z linku: https://podcasters.spotify.com/pod/show/jbagrij-pisarka/episodes/20–Rodzaje-narracji–jaki-typ-narratora-wybra-dla-swojej-ksiki-Cykl-WarsztatPisarski-e28uren

 

Jakie są rodzaje narracji powszechnie stosowane w książkach?

Sposoby narracji można sklasyfikować wg różnych podejść czy koncepcji. W najbardziej znanej, tzw. typologii szkolnej ze względu na stosowaną formę gramatyczną wyróżniamy 3 typy narracji:

• Narracja pierwszoosobowa,
• Narracja drugoosobową,
• Narracja trzecioosobowa.

 

Jak się z pewnością domyślasz, najpopularniejszy typ narratora w książkach (szczególnie w kryminałach) to wszechwiedzący narrator trzecioosobowy. Często spotykamy się z narracją prowadzoną w pierwszej osobie, a zdecydowanie najrzadziej w drugiej. Ja osobiście uwielbiam miksy, o których opowiem nieco później.

Sprawdź, jak napisać książkę krok po kroku.

Rodzaje narratorów wg typologii F. Stanzla

Mamy jeszcze inną, dość znaną typologię sytuacji narracyjnych Franza Stanzla, która wyróżnia takie style narracji jak:

• Narracja 1-osobowa,
• Narracja auktorialna,
• Narracja personalna.

Ta typologia skupia się na ukazaniu roli narratora w powieści – czy jest uczestnikiem wydarzeń, czy postacią postronną, a może nie ma formy fizycznej, a funkcja narratora podzielona jest na kilku uczestników wydarzeń fabuły książki.

Sprawdź, jak wydać książkę krok po kroku.

 

Co to jest narracja auktorialna i personalna?

• Narrator auktorialny opowiada o obserwowanych wydarzeniach, nie biorąc w nich bezpośredniego udziału, nie jest bohaterem powieści. To taki komentator. Między nim a fabułą istnieje widoczny dystans. Narracja auktorialna charakteryzuje się dużą liczbą wtrąceń, dygresji, filozoficznych przemyśleń.
• Z kolei w przypadku narracji personalnej czytelnik patrzy na świat przedstawiony oczami konkretnego bohatera, poznając jego punkt widzenia, myśli i odczucia. Narrator personalny zdradza tylko tyle, ile wie o wydarzeniach z powieści, koncentrując się głównie na swoich emocjach i przeżyciach.

Pozostałe formy narracji wyróżniane ze względu na sposób prowadzenia opowieści

Do powyższych klasyfikacji można dodać całą listę typów narracji, które pomagają osadzić fabułę w określonym stylu, nadając np. autentyczności opowiadanej historii, prezentując emocje buzujące w bohaterach lub pozwalając czytelnikowi przyglądać się całej akcji tak, jakby oglądał film. I oczywiście poniższe typy narratorów mogą na siebie zachodzić, ponieważ wyodrębnione są w oparciu o inne kryteria.

Sprawdź, jak osadzić miejsce akcji powieści.

 

• Narrator wszechwiedzący – wie wszystko o wszystkim. Wchodzi do głowy bohaterów, przytacza ich myśli, relacjonuje wydarzenia. To taki „Bóg” w powieści, który zna wszystkie tajemnice.
• Narrator – świadek – opisuje tylko to, co widzi, nie wie, co bohater myśli ani co czuje, jeśli ten nie wyrazi swoich emocji w konkretnym zachowaniu.
• Narrator bezpośredni – to główny bohater powieści, który opowiada historię ze swojej perspektywy, sam bierze udział we wszystkich wydarzeniach.
• Narrator ukryty – nie wiemy, kim jest narrator, historia jest po prostu opowiadana, jakbyśmy oglądali film.
• Narrator ujawniony – czujemy jego obecność, jest bohaterem wydarzeń, świadkiem, może zwracać się do czytelnika tak, jakby opowiadał mu historię „na żywo”.
• Narrator autorski – pozwala na stwierdzenie, że to sam pisarz opowiada nam daną historię. Narracja autorska polega często na relacjonowaniu wydarzeń, które przeżył autor.
• Narrator fikcyjny – narracja nie jest prowadzona przez autora, a fikcyjną postać.
• Narrator subiektywny – w opisie wydarzeń lub zwrotach stosowanych przez narratora czujemy, że jest to subiektywna relacja danej postaci/osoby.
• Narracja pamiętnikarska – po prostu narracja pierwszoosobowa, główny bohater opisuje to, co widział, czego doświadczył.

 

Wiem, że wśród ogromu typów narratorów można się pogubić. Dlatego przygotowałam dla Ciebie opis najpopularniejszych narracji (1-osobowa, 2-osobowa, 3-osobowa) wraz ze wskazaniem cech charakterystycznych, przykładów oraz problemów pisarskich, które mogą się pojawić podczas wykorzystania określonego stylu.

Sprawdź, jak stworzyć bohatera książki.

Narrator pierwszoosobowy i jego rola w powieściach

Narracja pierwszoosobowa polega na opowiedzeniu historii przez pryzmat doświadczeń, odczuć, obserwacji jednego z bohaterów powieści. Wiedza czytelnika na temat wydarzeń ogranicza się jednie do tego, co widział, słyszał, przeżywał lub co podejrzewa pierwszoosobowy narrator. Czasem jest to postać bezstronna, ale zdarza się, że relacja obfituje w emocje, ograniczając obiektywny obraz rzeczywistości. Ten typ narracji określa się często mianem pamiętnikarskiej.

Sprawdź, jak prowadzić pamiętnik.

 

Charakterystyczne cechy narracji pierwszoosobowej

Zastanówmy się przez chwilę nad możliwościami i ograniczeniami, które niesie ten rodzaj narracji w powieściach. Przede wszystkim pierwszoosobowy narrator pozwala na:

• Bezpośredni sposób prowadzenia czytelnika przez fabułę powieści – będąc niejako w umyśle jednego z bohaterów, odbiorca naszej książki poznaje jego przemyślenia, sposób patrzenia na świat, relacjonowania rzeczywistości. To stwarza sposobność zbudowania silnego związku emocjonalnego z postacią – sympatyzowanie z nią lub wręcz przeciwnie,
• Przytaczanie wielu dygresji odzwierciedlających charakter postaci,
• Prowadzenie czytelnika krok po kroku wraz z przebiegiem wydarzeń – jeśli w roli narratora osadzisz jednego z detektywów w powieści kryminalnej, odbiorca znajdzie się w centrum wydarzeń i pozna kolejne etapy procesu dochodzenia do prawdy,
• Zastąpienie opisów miejsca akcji relacjami narratora.

 

Pewnym utrudnieniem może być natomiast wybiórczość przedstawianej rzeczywistości – 1-osobowy narrator opowie czytelnikowi tylko to, co sam widział. Wgląd w myśli innych postaci nie jest możliwy, a obraz przedstawianego świata to subiektywna wersja wydarzeń.

Sprawdź cechy powieści kryminalnej.

 

Narracja pierwszoosobowa – przykłady

– Proszę patrzeć pod nogi, panie doktorze – ostrzegł mnie idący przede mną Whelan. – Wystarczy jeden nieuważny krok i spadnie pan piętro niżej.

Nie musiał mi przypominać. Schyliłem się pod belką stropową, ostrożnie stawiając stopy. Na przepastnym strychu było jak w piecu. Powietrze w niskiej przestrzeni pod dachem z łupków nagrzewało się przez cały dzień, a maska na twarzy utrudniała oddychanie. Elastyczny kaptur kombinezonu ochronnego wrzynał mi się w twarz. Spróbowałem raz jeszcze otrzeć z czoła pot, ale udało mi się go tylko trochę rozmazać.

Fragment dialogu i przykłady narracji pierwszoosobowe z książki Zapach śmierci Simona Becketta

 

Sprawdź subiektywny ranking polskich pisarzy kryminałów.

 

Problemy pisarskie związane z narracją jednego bohatera

Do największych wyzwań pisarskich związanych z jednoosobową narracją należą:

• Wybór postaci do prowadzenia narracji – pierwszo- czy drugoplanowy bohater,
• Utrzymanie relacji w stylu odpowiadającemu charakterowi narratora powieści – może to stanowić problem, jeśli sposób formułowania myśli i wypowiedzi wymyślonej postaci zdecydowanie odbiega od osobowości pisarza,
• Ukazywanie emocji narratora w sposobie jego wypowiedzi – przy narracji wszechwiedzącej możemy napisać np. Miotał się niczym wściekły pies, w amoku rozrzucając policyjne formularze i dokumenty wypadające z poszarzałej teczki. Będąc pod wpływem silnych doznań, nie rejestrujemy barwnych szczegółów, dlatego rezygnacja z ciekawych opisów zachowań bohatera stanie się jednym z elementów charakterystycznych dla Twojej powieści,
• Mnogość dygresji – ten typ narracji jest niestety narażony na wielość dygresji, „słowotoku myślowego”, opisywania luźnych przemyśleń.

Sprawdź, jak wymyślić tytuł książki.

 

3 kryminalne książki z narracją pierwszoosobową

• Cała seria książek z Davidem Hunterem autorstwa S. Becketta
• Seria książek o Sherlocku Holmesie pióra A.C. Doyle’a
• Dziewczyna z pociągu, Paula Hawkins

Narratorem pierwszoosobowym w powieściach kryminalnych jest najczęściej detektyw / śledczy, sprawca, ofiara lub osoba bliska ofierze, która na własną rękę próbuje odkryć tożsamość mordercy.

 

Narracja drugoosobowa – unikatowa forma prezentacji fabuły?

Z tym sposobem przedstawiania historii spotykamy się niesamowicie rzadko. Zastosowanie narracji drugoosobowej sprawia, że czytelnik staje się uczestnikiem fikcyjnych wydarzeń. Sama forma przypomina nieco seans hipnotyczny lub coaching, promienną mowę motywacyjną. Wykorzystanie jej w powieści beletrystycznej wygląda nieco dziwnie i może wzbudzać pewien dysonans u odbiorcy.

Narracja drugoosobowa – przykład

Wziąłeś do ręki ostry nóż. Twoja ręka drżała. Spojrzałeś na napastnika. Przez otwory czarnej maski ukazały się zielone, świetliste oczy. Uzmysłowiłeś sobie, że znasz ich właściciela.

 

Sprawdź, na czym polega metoda płatka śniegu.

 

Cechy narracji drugoosobowej

Jeśli chciałbyś wprowadzić narratora-czytelnika do swojej powieści, pochyl się na chwilę nad specyfiką tego rodzaju narracji:

• Większa trudność w poznaniu całej wykreowanej rzeczywistości przez czytelnika,
• Brak możliwości analizowania psychiki innych bohaterów,
• Zamknięcie powieści wokół jednej postaci,
• Książka może obrać formę poradnika, skupiającego się na rozwiązaniu problemów jednej osoby.

 

Narracja drugoosobowa jest mocno specyficzna, ja nie spotkałam się z takim narratorem w żadnym kryminale. Nie wiem, czy z przyjemnością przeczytałabym taką książkę. Myślę, że czułabym się dość nieswojo, jakbym poznawała swoje drugie, fikcyjne życie napisane przez zupełnie obcą mi osobę.

 Pomysł na kryminał? Sprawdź inspiracje!

 

 

Wszechwiedząca narracja trzecioosobowa

Wprowadzenie trzecioosobowego narratora w powieści pozwala pokazać czytelnikowi pełną, wykreowaną rzeczywistość. Wszechwiedząca postać relacjonuje mniej lub bardziej obiektywnie przebieg wydarzeń, ale i wdziera się w umysły poszczególnych bohaterów, prezentując ich myśli oraz sposób patrzenia na świat. A to umożliwia wgryzienie się w psychikę, a także motywy postępowania zwichrowanych sprawców czy śledczych kierujących się relatywizmem moralnym.

 

Czym charakteryzuje się narracja 3-osobowa?

Narracja trzecioosobowa pozwala na:

• Zdystansowanie czytelnika, zmniejszenie bezpośredniości opowiadania – odbiorca zapoznaje się z relacją wydarzeń naocznego światka, który nie był emocjonalnie związany ofiarami, ich bliskimi, śledczymi,
• Możliwość przybliżenia rysów osobowościowych dowolnej postaci,
• Łatwość zdynamizowania akcji, przedstawienia charakteru bohatera za pomocą jego czynów,
• Przeskakiwanie w czasie i przestrzeni, towarzyszenie wszystkim lub tylko wybranym postaciom.

 

Narrator 3-osobowy uważany jest za dość prostą i bezpieczną formę prowadzenia narracji. Jako autor nie musisz martwić się o stosowanie stylu wypowiedzi pasującego do charakteru postaci, w imieniu której przemawiasz. Pozwalasz także czytelnikowi na ocenę więcej niż jednego bohatera Twojej książki. Odbiorca indywidualnie oceni, z kim warto sympatyzować.

 Mapa myśli a pisanie książek – sprawdź!

 

 

Narracja trzecioosobowa – przykłady

Markowski z trudem przeszedł pod taśmą, bo wystający brzuch utrudniał mu schylanie się. Lepka z rozpaczą spoglądał na swoje wypastowane oficerki, wiosna bowiem jeszcze nie wysuszyła grząskiego i błotnistego gruntu. Z grupki osób zebranych nad brzegiem rzeki oderwał się mężczyzna po trzydziestce, średniego wzrostu, gładko ogolony, w garniturze i w gumiakach na nogach. Był to prokurator Mordarski.

Narrator wszechwiedzący – przykłady z książki Kanalia, P. Pollak

 

3 kryminały z narracją trzecioosobową

• Seria książek o Ninie Warwiłow autorstwa Jędrzeja Pasierskiego
• Schronisko, które przestało istnieć, Sławomir Gortych
• Cykl o komisarzu Suderze Marka Stelara

 

Rodzaje narratora trzecioosobowego (wszechwiedzący oraz o ograniczonej wiedzy) dobrze sprawdzają się w kryminałach. Dzięki nim czytelnik ma szansę samodzielnie podążać tropem mordercy, łącząc poszczególne elementy detektywistycznej łamigłówki – poznawanie historii z różnych punktów widzenia, z retrospekcji oraz oddalonych geograficznie miejsc to dobry sposób prowadzenia fabuły powieści kryminalnej.

Seria książek czy pojedyncze powieści – sprawdź, co pisać lepiej!

 

Narrator pierwszoosobowy i trzecioosobowy – ideał dla twórców kryminałów?

Bardzo często narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa łączą się ze sobą, kształtując spójną historię. Ja osobiście uwielbiam taki sposób prowadzenia historii, ponieważ jako czytelnik mogę zbliżyć się do postaci (1-osobowego narratora) i skonfrontować jej relację z rzeczywistością opisywaną przez wszechwiedzącego narratora. Takie urozmaicenie przydaje się w kryminałach, gdzie nieoczekiwane zwroty akcji oraz poznanie osobowości, motywów mordercy są niejako cechami gatunkowymi powieści. Z tego względu zastosowałam 2 formy narracji zarówno w Oddechu Śmierci, jak i Pograniczniku.

 

Narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa – przykłady

• Seria książek o Rizzoli i Isles autorstwa T. Gerritsen
• Seria książek z agentką Maggie O’Dell pióra Alex Kava

 

Mieszanie narracji może polegać także na zastosowaniu kilku różnych narratorów pierwszoosobowych. Jakiś czas temu czytałam książkę, Zapisane w wodzie P. Hawkins, w której to opowieść relacjonowało wielu bohaterów. Akcja łączyła się dość spójnie, nieco irytowało mnie tylko to, że te same wydarzenia w niemal identyczny sposób były prezentowane przez różne postaci. Powtarzanie informacji może stać się nieco nudne, dlatego lepiej łączyć relacje różnych narratorów i prezentować ciąg wydarzeń z nieco innego punktu widzenia.

 

Typy narracji i ich funkcje – podsumowanie

Opisałam wszystkie podstawowe rodzaje i formy narracji. Pewnie przysporzyłam Cię o mały ból głowy i nadal nie wiesz, jakiego narratora zastosować w swojej książce. Podsumujmy więc najważniejsze funkcje poszczególnych sposobów prezentowania fabuły powieści.

• Narrator pierwszoosobowy – przedstawienie wydarzeń z punktu widzenia konkretnego bohatera, nawiązanie bliższej relacji z czytelnikiem, opowiedzenie wnikliwie jednej, spójnej historii,
• Narrator drugoosobowy – włączenie czytelnika w akcję, nie polecam tego rodzaju narracji do kryminałów,
• Narrator trzecioosobowy – najpełniejsze zaprezentowanie fikcyjnego świata z poziomu osoby/postaci znajdującej się poza główną akcją, która wie wszystko, opisanie rysu charakterologicznego więcej niż jednej postaci,
• Miks narracyjny – doskonały do kryminałów, thrillerów, do obyczajówek także, pozwalający na prezentowanie czytelnikowi różnych elementów układanki na przestrzeni różnych czasów, miejsc, osób.

 

Rodzaj narracji najlepiej wybrać na etapie koncepcyjnym pracy nad powieścią. Narratorzy wpływają bowiem na sam styl i klimat książki, a wszelkie późniejsze zmiany będą dość czasochłonne. Oczywiście w trakcie pisania możesz pokusić się o modyfikacje, ale im lepiej przemyślisz wkład i rolę poszczególnych narratorów, tym spójniejsza będzie Twoja koncepcja i łatwiej przejdziesz przez sam etap redakcji treści. Dlatego zachęcam, abyś poświęcił więcej czasu na tę kwestię, jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości.