Rodzaje narracji w kryminałach – jaką narrację wybrać dla swojej książki?

Większość pisarzy nie zastanawia się nad tym, jakie są typy narracji, jakie sprawują funkcje lub jak oddziałują na emocje czytelnika. Sposób opowiadania historii najczęściej wynika ze specyfiki gatunku, w którym tworzy autor, jego indywidualnych preferencji i ogólnej koncepcji na fabułę powieści. Niejako naturalną konsekwencją staje się wprowadzenie narratora pierwszoosobowego w dzienniku, a trzecioosobowego w wielowarstwowej opowieści rozgrywanej w różnym miejscu i czasie. Jeśli jednak masz wątpliwości w tej materii i dogłębnie chcesz przemyśleć konstrukcję swojej książki, przed rozpoczęciem pisania poświęć chwilę rodzajom narracji.

 

Jakie są rodzaje narracji powszechnie stosowane w książkach?

Wyróżniamy 3 typy narracji ze względu na stosowaną formę gramatyczną:

• Pierwszoosobową,
• Drugoosobową,
• Trzecioosobową.

Jak się z pewnością domyślasz, najpopularniejszy typ narratora w książkach (szczególnie w kryminałach) to wszechwiedzący narrator trzecioosobowy. Bardzo często spotykamy się z narracją prowadzoną w pierwszej osobie, a zdecydowanie najrzadziej w drugiej. Ja osobiście uwielbiam miksy, o których opowiem nieco niżej.

 

Narrator pierwszoosobowy i jego rola w powieściach kryminalnych

Narracja pierwszoosobowa polega na opowiedzeniu historii przez pryzmat doświadczeń, odczuć, obserwacji jednego z bohaterów powieści. Wiedza czytelnika na temat wydarzeń ogranicza się jednie do tego, co widział, słyszał, przeżywał lub co podejrzewa pierwszoosobowy narrator. Czasem jest to postać bezstronna, ale zdarza się, że relacje buzują od emocji, ograniczając obiektywny obraz rzeczywistości. Ten typ narracji określa się często mianem pamiętnikarskiej.

 

Co to jest narracja pierwszoosobowa auktorialna i personalna?

Jednoosobowi narratorzy dzielą się na takich, którzy opowiadają o obserwowanych wydarzeniach, nie biorąc w nich bezpośredniego udziału (narracja auktorialna) oraz tych, wokół których poprowadzona została cała fabuła (narracja personalna). Drugi sposób przedstawiania książkowej rzeczywistości spotykamy zdecydowanie częściej, ponieważ jest łatwiejszy do zaprezentowania. Pasuje idealnie do pamiętników, sekretników, dzienników. Oba rodzaje narratorów mogą się także płynnie przenikać, np. kiedy bohater staje się uczestnikiem jednych, a obserwatorem innych sytuacji wykreowanych przez autora książki.

 

Cechy charakterystyczne pierwszoosobowej narracji

Skoncentrujmy się na chwilę nad możliwościami i ograniczeniami, które niesie ten rodzaj narracji w powieściach. Przede wszystkim pierwszoosobowy narrator pozwala na:

 

• Bezpośredni sposób prowadzenia czytelnika przez fabułę powieści – będąc niejako w umyśle jednego z bohaterów, odbiorca naszej książki poznaje jego przemyślenia, sposób patrzenia na świat, relacjonowania rzeczywistości. To stwarza sposobność zbudowania silnego związku emocjonalnego z postacią – sympatyzowanie z nią lub wręcz przeciwnie,
• Przytaczanie wielu dygresji odzwierciedlających charakter postaci,
• Prowadzenie czytelnika krok po kroku wraz z przebiegiem śledztwa – jeśli w roli narratora osadzisz jednego z detektywów, odbiorca znajdzie się w centrum wydarzeń i pozna kolejne etapy procesu dochodzenia do prawdy,
• Zastąpienie opisów miejsca akcji relacjami narratora.

 

Pewnym utrudnieniem może być natomiast wybiórczość przedstawianej rzeczywistości – narrator opowie czytelnikowi tylko to, co sam widział. Wgląd w myśli innych postaci nie jest możliwy, a to w powieściach kryminalnych stanowi dość spory problem. Będziesz musiał znaleźć dobre usprawiedliwienie dla swojego bohatera, dlaczego znalazł się na miejscu zdarzenia w momencie, kiedy seryjny zabójca łapał swoją ofiarę. Szczęśliwe zbiegi okoliczności staną się elementem spajającym kryminał napisany w konwencji pierwszoosobowej narracji.

Narracja pierwszoosobowa – przykłady

– Proszę patrzeć pod nogi, panie doktorze – ostrzegł mnie idący przede mną Whelan. – Wystarczy jeden nieuważny krok i spadnie pan piętro niżej.

Nie musiał mi przypominać. Schyliłem się pod belką stropową, ostrożnie stawiając stopy. Na przepastnym strychu było jak w piecu. Powietrze w niskiej przestrzeni pod dachem z łupków nagrzewało się przez cały dzień, a maska na twarzy utrudniała oddychanie. Elastyczny kaptur kombinezonu ochronnego wrzynał mi się w twarz. Spróbowałem raz jeszcze otrzeć z czoła pot, ale udało mi się go tylko trochę rozmazać.

Fragment dialogu i narracji z książki Zapach śmierci Simona Becketta

 

Problemy pisarskie związane z narracją jednego bohatera

Do największych wyzwań pisarskich związanych z jednoosobową narracją należą:

• Wybór postaci do prowadzenia narracji – pierwszo- czy drugoplanowy bohater,
• Utrzymanie relacji w stylu odpowiadającemu charakterowi narratora powieści – może to stanowić problem, jeśli sposób formułowania myśli i wypowiedzi wymyślonej postaci zdecydowanie odbiega od osobowości pisarza,
• Ukazywanie emocji narratora w sposobie jego wypowiedzi – przy narracji wszechwiedzącej możemy napisać np. Miotał się niczym wściekły pies, w amoku rozrzucając policyjne formularze i dokumenty wypadające z poszarzałej teczki. Będąc pod wpływem silnych doznań, nie rejestrujemy barwnych szczegółów, dlatego rezygnacja z ciekawych opisów zachowań bohatera stanie się jednym z elementów charakterystycznych dla Twojej powieści,
• Ograniczanie dygresji – ten typ narracji jest niestety narażony na wielość dygresji, „słowotoku myślowego”, opisywania luźnych przemyśleń. To oczywiste, że takie opisy przyjdą autorowi z łatwością, ponieważ przelewanie myśli na papier to coś, od czego zaczynają swoją przygodę pisarską. Z pewnością pamiętasz taki zeszyt z przemyśleniami ze szkolnych lat, prawda? 🙂

 

3 kryminale książki z narracją pierwszoosobową

• Cała seria książek z Davidem Hunterem autorstwa S. Becketta
• Seria książek o Sherlocku Holmesie pióra A.C. Doyle’a
• Dziewczyna z pociągu, Paula Hawkins

Narrację pierwszoosobową w powieściach kryminalnych, z którą spotykają się wydawcy w propozycjach wydawniczych, prowadzi najczęściej detektyw/śledczy, sprawca, ofiara lub osoba bliska ofierze, która na własną rękę próbuje odkryć tożsamość mordercy.

 

Narracja drugoosobowa – unikatowa forma prezentacji fabuły?

Z tym sposobem przedstawiania historii spotykamy się niesamowicie rzadko. Zastosowanie narracji drugoosobowej sprawia, że czytelnik staje się uczestnikiem fikcyjnych wydarzeń. Sama forma prowadzenia opowiadania przypomina nieco seans hipnotyczny lub coaching, promienną mowę motywacyjną. Wykorzystanie jej w książce wygląda nieco dziwnie i może wzbudzać pewien dysonans u odbiorcy.

 

Narrator drugoosobowy w kryminale – przykład

Wziąłeś do ręki ostry nóż. Twoja ręka drżała. Spojrzałeś na napastnika. Przez otwory czarnej maski ukazały się zielone, świetliste oczy. Uzmysłowiłeś sobie, że znasz ich właściciela.

 

Cechy narracji drugoosobowej

Jeśli chciałbyś wprowadzić narratora-czytelnika do swojej powieści, pochyl się na chwilę nad specyfiką tego rodzaju narracji:

• Większa trudność w poznaniu całej wykreowanej rzeczywistości przez czytelnika,
• Brak możliwości analizowania psychiki innych bohaterów,
• Zamknięcie powieści wokół jednej postaci,
• Książka może obrać formę poradnika, skupiającego się na rozwiązaniu problemów jednej osoby.

 

Osobiście nie spotkałam się z drugoosobowym narratorem w żadnym kryminale. Nie wiem, czy z przyjemnością przeczytałabym taką książkę. Myślę, że czułabym się dość nieswojo, jakbym poznawała swoje drugie, fikcyjne życie napisane przez zupełnie obcą mi osobę.

 

Wszechwiedząca narracja trzecioosobowa – skarb dla samodzielnych książkowych detektywów

Wprowadzenie trzecioosobowego narratora w powieści pozwala pokazać czytelnikowi pełną, wykreowaną rzeczywistość. Wszechwiedząca postać relacjonuje mniej lub bardziej obiektywnie przebieg wydarzeń, ale i wdziera się w umysły poszczególnych bohaterów, prezentując ich myśli oraz sposób patrzenia na świat. A to umożliwia wgryzienie się w psychikę, a także motywy postępowania zwichrowanych sprawców czy śledczych kierujących się relatywizmem moralnym.

 

Co to jest narracja trzecioosobowa autorska i czym się charakteryzuje?

Czasami można spotkać się z takim określeniem na wszechwiedzącego narratora trzecioosobowego. Zwrot autorska podkreśla jedynie to, że osoba opowiadająca historię znajduje się niejako poza akcją, obserwując z boku, do jakich wydarzeń doprowadzają zachowania poszczególnych bohaterów. Jej cechy charakterystyczne to:

 

• Zdystansowanie czytelnika, zmniejszenie bezpośredniości opowiadania – odbiorca zapoznaje się z relacją wydarzeń naocznego światka, który nie był emocjonalnie związany ofiarami, ich bliskimi, śledczymi,
• Możliwość przybliżenia rysów osobowościowych dowolnej liczby postaci,
• Łatwość zdynamizowania akcji, przedstawienia charakteru bohatera za pomocą jego czynów,
• Przeskakiwanie w czasie i przestrzeni, towarzyszenie wszystkim lub tylko wybranym postaciom.

 

Narrator trzecioosobowy uważany jest za dość prostą i bezpieczną formę prowadzenia narracji. Jako autor nie musisz martwić się o stosowanie stylu wypowiedzi pasującego do charakteru postaci, w imieniu której przemawiasz (co uwolni Cię częściowo od problemu krytyki literackiej). Pozwalasz także czytelnikowi na ocenę więcej niż jednego bohatera Twojej książki. Jeśli przedstawisz różne aspekty ich życia, odbiorca indywidualnie oceni, z kim warto sympatyzować.

 

Narracja trzecioosobowa – przykłady

Markowski z trudem przeszedł pod taśmą, bo wystający brzuch utrudniał mu schylanie się. Lepka z rozpaczą spoglądał na swoje wypastowane oficerki, wiosna bowiem jeszcze nie wysuszyła grząskiego i błotnistego gruntu. Z grupki osób zebranych nad brzegiem rzeki oderwał się mężczyzna po trzydziestce, średniego wzrostu, gładko ogolony, w garniturze i w gumiakach na nogach. Był to prokurator Mordarski.

Kanalia, P. Pollak

 

Rodzaje narratora trzecioosobowego (wszechwiedzący oraz o ograniczonej wiedzy) dobrze sprawdzają się w kryminałach. Dzięki nim czytelnik ma szansę samodzielnie podążać tropem mordercy, łącząc poszczególne elementy detektywistycznej łamigłówki – poznawanie historii z różnych punktów widzenia, z retrospekcji oraz oddalonych geograficznie miejsc to dobry sposób prowadzenia fabuły powieści kryminalnej.

 

Narrator pierwszoosobowy i trzecioosobowy – ideał dla twórców kryminałów?

Bardzo często narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa łączą się ze sobą, kształtując spójną historię. Ja osobiście uwielbiam taki sposób prowadzenia historii, ponieważ jako czytelnik mogę zbliżyć się do postaci, która prezentuje swój punkt widzenia i skonfrontować jej relację z rzeczywistością opisywaną przez wszechwiedzącego narratora. Takie urozmaicenie przydaje się w kryminałach, gdzie nieoczekiwane zwroty akcji oraz poznanie osobowości, motywów mordercy są niejako cechami gatunkowymi powieści. Z tego względu zastosowałam 2 typy narratora zarówno w Oddechu Śmierci, jak i Pograniczniku.

 

Narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa – przykłady

• Seria książek o Rizzoli i Isles autorstwa T. Gerritsen
• Seria książek z agentką Maggie O’Dell pióra Alex Kava

 

Mieszanie narracji może polegać także na zastosowaniu kilku różnych narratorów pierwszoosobowych. Całkiem niedawno czytałam książkę, Zapisane w wodzie P. Hawkins, w której to opowieść relacjonowało wielu bohaterów. Akcja łączyła się dość spójnie, nieco irytowało mnie tylko to, że te same wydarzenia w niemal identyczny sposób były prezentowane przez różne postaci. Powtarzanie informacji może stać się nieco nudne.

 

Typy narracji i ich funkcje – podsumowanie

Opisałam wszystkie podstawowe rodzaje narracji. Pewnie przysporzyłam Cię o mały ból głowy i nadal nie wiesz, jakiego narratora zastosować w swojej książce. Podsumujmy więc najważniejsze funkcje poszczególnych sposobów kreowania opowieści.

 

• Narrator pierwszoosobowy – przedstawienie wydarzeń z punktu widzenia jednego bohatera, nawiązanie bliższej relacji z czytelnikiem, opowiedzenie wnikliwie jednej, spójnej historii,
• Narrator drugoosobowy – włączenie czytelnika w akcję, niepolecana narracja do kryminałów,
• Narrator trzecioosobowy – najpełniejsze zaprezentowanie fikcyjnego świata z poziomu osoby znajdującej się poza główną akcją, opisanie rysu charakterologicznego więcej niż jednej postaci,
• Miks narracyjny – doskonały do kryminałów, pozwalający na prezentowanie czytelnikowi różnych elementów układanki na przestrzeni różnych czasów, miejsc, osób.

 

Fabuła powieści kryminalnych oraz zakończenie opowiadania mają przede wszystkim zaskakiwać. Polecam miks narracyjny, ale pamiętaj, że typ narratora musi współgrać z Twoim pomysłem na książkę. Nie wybieraj także rozwiązań, które nie wpisują się w Twój warsztat pisarski.